Denken in civilisatiestaten leidt tot een dubbel gevaar

Harderwijk, 17-8-2020.

Aanleiding: In 1999 ben ik afgestudeerd op een onderzoek naar de validiteit van Huntingtons theorie en toen ik Sheiks gedachten las, zag ik dezelfde aantrekkingskracht, dezelfde valkuilen en hetzelfde gevaar van redeneren terug.

Civilisatiestaten of botsing met beschaving(en)?

Haroon Sheikh schreef zaterdag 15 augustus in NRC over een ontwikkeling die hij meent te zien en die hij positief duidt. Niet natiestaten maar ‘civilisatiestaten’ zouden de wereldorde gaan domineren. Civilisatiestaten zijn ‘beschavingen’ zoals de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington die dertig jaar geleden al had bedacht. Sheikh ziet dezelfde ontwikkeling maar schetst Huntingtons theorie af als ‘gewelddadig en berucht’. In de kern komt het echter op hetzelfde neer.

Het redeneren vanuit meerdere gelijkwaardige beschavingen creëert echter een blinde vlek en zorgt voor een naïef beeld van de ontwikkelingen die nu gaande zijn in de internationale wereldorde. Handelen naar dit beeld leidt tot een dubbel gevaar, met name voor Nederland.

 

Een mooie verklaring

Huntington noemde zijn these de ‘clash of civilizations’. Zijn stelling is dat de wereldorde zal worden bepaald door een stuk of zeven grote beschavingen, vergelijkbaar met Sheikhs civilisatiestaten. Deze beschavingen zijn groepen staten die met elkaar verbonden zijn in een supercultuur, die Huntington beschaving noemt: ‘de grootste groep waarmee mensen zich verbonden kunnen voelen buiten de gehele mensheid om’. Wereldbeschouwingen zoals de wereldgodsdiensten (confucianisme, orthodoxie, islam) zijn volgens hem de basis van een beschaving.

Landen binnen een beschaving voelen zich cultureel zo sterk verbonden dat ze makkelijker samenwerken. En staten die tot verschillende beschavingen behoren zullen meer moeite hebben gezamenlijke waarden, normen en belangen te vinden als basis voor samenwerking. Huntingtons advies is dan ook dat staten binnen bepaalde beschavingen zich niet moeten bemoeien met de interne aangelegenheden van andere beschavingen. Daar komen ernstige conflicten van.

In de jaren negentig leek Huntington gelijk te krijgen door de actualiteit en ook Sheikh meent in de huidige gebeurtenissen de opkomst van zijn civilisatiestaten te zien. Kortom, mooie verklaringen. Helaas maken beide denkers dezelfde denkfouten die leiden tot een dubbel gevaar.

 

Kracht en valkuilen

De kracht en de zwakte van Huntingtons gedachte over beschavingen en Sheikhs civilisatiestaten zit ‘m in de eenvoud. Was het maar waar dat we de wereld in slechts zeven categoriëen hoeven in te delen en dan afspreken elkaar met rust te laten. De charme van deze gedachte is dat het complexer is dan simplistische binaire indelingen zoals ‘Noord-Zuid’, ‘Oost-West’, ‘West-rest’, et cetera. En tegelijkertijd is het niet zo ingewikkeld als na moeten denken over tweehonderd natiestaten, falende staten, wannabee staten, federaties, en ook nog internationale organisaties, NGO’s en MNC’s.

Helaas en gelukkig is de wereld toch wel veel complexer dan zeven categorieën en zijn de honderden entiteiten reëel en niet zo maar bij elkaar te vegen. Bovendien is er toch ook een eenvoudige dimensie die gemist kan worden en zelfs tot gevaarlijk redeneren leidt. Ik beperk me nu tot het dubbele gevaar dat voorkomt uit een blinde vlek. Daarvoor is het nodig te weten wat we met beschaving of civilisatie bedoelen.

 

Beschaving is geen meervoud

Spreken over ‘civilizations’ is een typerend Angelsaksisch en organisch idee waarbij de menselijke geschiedenis wordt voorgesteld alsof het een strijd is tussen bepaalde wereldrijken, zoals het oude Egypte (RIP), Romeinse Rijk (RIP) of Britse Rijk (RIP). Wereldrijken zijn in opkomst, beleven een bloeiperiode en sterven weer. In dit evolutionaire paradigma strijden ze onderling om te overleven. De slimste, sterkste en meest vitale wereldrijken zouden overleven. De charme is dat wereldgeschiedenis een mooi, makkelijk en spannend verhaal wordt met beschavingen als speelstukken op een schaakbord. Het leest in elk geval prettig.

In de Franse traditie wordt echter gesproken over beschaving in enkelvoud en staat de tegenstelling tussen beschaving en barbarij centraal. Dat is moralistisch en maar hoeft daarom niet onwaar te zijn. Kritische lezers en schrijven vragen zich af wie bepaalt wat barbaars en beschaafd is. Een terechte vraag maar belangrijker is wat we met elkaar kunnen verstaan onder beschaving. Waarom kunnen dat niet moderne verworvenheden zijn zoals de beginselen van een democratische rechtsstaat? Iets dat binnen veel moderne natiestaten is gerealiseerd. Iets dat we nu ook vaak onder het kopje ‘mensenrechten’ scharen.

 

Eerste gevaar

En dat brengt me tot het dubbele gevaar van de redenering dat er meerdere beschavingen zouden zijn die bestaan uit zogenaamd gelijkwaardige waardensystemen of ze nu minderheden onderdrukken of geleid worden door een corrupt bestuur. Veel autocraten willen maar al te graag dat we doen alsof de wereld uit totaal onvergelijkbare waardensystemen bestaat: Rusland als het derde Rome, moreel superieur aan het hypocriete Westen, of China als de ordelijke toekomst versus het chaotische Westen.

Maar deze presentatie van interpretaties gaat volledig voorbij aan mensenrechtenkwesties. Hoe kijken de Oeigoeren, Tibetanen of bewoners van Hong Kong naar de redenering om de Chinese ‘civilisatiestaat’ de scepter te laten zwaaien over haar zelfgekozen ‘beschaving’? En zullen Oekraïne en Georgië blij zijn met de gedachte onderdeel te zijn van de Russische ‘beschaving’? En de Wit-Russen? Mogen weldenkende en goedwillende mensen zich niet meer solidair verklaren met de onderdrukten in andere beschavingen omdat ze daar gewoon andere waarden hebben dan hier?

Als alles alleen maar een belangenstrijd is, spelen waarden en mensenrechten geen rol meer. Dan is nihilisme leidend.  Is president Trump hierin een concreet voorbeeld? Alles mag als het maar korte termijn winnen betekent. En dat brengt me tot het tweede gevaar: het verliezen van de liberale wereldorde in de wereld.

 

Tweede gevaar

Het verliezen van de liberale wereldorde is het tweede gevaar van het redeneren als Huntington of Sheikh. Hoewel Huntington het pessimistischer brengt – realistisch zou hijzelf hebben gezegd – leiden de meer optimistisch verwoorde gedachten van Sheikh tot hetzelfde bedroevende resultaat: een einde aan de internationale rechtsorde, het einde van het ideaalbeeld van het Nederlandse buitenlandbeleid.

Een wereld die immers bestaat uit een paar ‘beschavingen’ is een wereld waarin de grote vissen de kleintjes opeten in hun eigen vijver. Internationaal recht, overlegvormen, de zogeheten ‘liberale wereldorde’ voorkomt of vertraagt dit. Een Internationaal Strafhof heeft bij redeneren vanuit beschavingen geen waarde en geen nut meer.

Het zijn juist de instituties en bijbehorende instellingen die leiden tot geïnstitutionaliseerde samenwerking en conflictbeheersing. En waarom steunen zoveel landen, organisaties en burgers dit? Juist omdat we streven naar één ‘beschaving’, naar een wereld waarin geen ruimte is voor barbarij of eigenrichting door vijf tot zeven grootmachten.

Laten we ons daarom extra verdiepen in de complexiteit van de internationale betrekkingen en verhoudingen in de wereld en erkennen dat de wereld veel complexer, maar moraliteit veel eenvoudiger is dan wat Huntington en Sheikh ons willen laten geloven.

 

Tijdreis spelvorm

Bij het Nederlandse White Goblin Games komt regelmatig een leuk spel uit en ik heb de afgelopen week een origineel spel gespeeld met mijn dochter: ‘Undo: Getekend door het verleden’. Ik noem het een tijdreis spel maar in het Engels zou het waarschijnlijk ‘Alternate History’ heten.

Zo’n spelvorm zou uitermate leuk en nuttig zijn voor het vak geschiedenis en deels ook voor maatschappijleer, MASK en MAW. Het spelmechanisme is namelijk dat je als spelers moet samenwerken om een gebeurtenis in het heden te voorkomen. Dit doen we door naar bepaalde gebeurtenissen in het verleden te reizen en daar een keuze te maken. Deze keuzes bepalen of de kans dat de gebeurtenis uit het heden wel of niet plaats zal vinden hoger of lager zal worden.

Een voorbeeld: er vindt een ongeluk plaats in het heden en als spelers heb je 10 kansen om naar plekken uit het verleden te reizen en bijvoorbeeld te kiezen voor A, B of C. Na de keuze wordt de ‘score’ getoond van de keuze. +1 betekent dat de kans dat het ongeluk plaats vindt, minder groot is. De kans dat het heden positiever is, is toegenomen. -1 betekent een slechtere keuze en 0 dat er niets is veranderd.

Leerpunten

Het idee is beste origineel en de uitvoering gedeeltelijk ook. We hadden geen handleiding maar ene kleine stapel instructiekaarten waarmee het spel stap voor stap uitgelegd werd. Dat gaf het idee dat we al begonnen waren te spelen. Slim!

Dat het een coöperatief spel is, trok ons ook aan. Het deed denken aan een mystery game of escape room. We moesten met beperkte kennis ook keuzes maken en pas gaandeweg werd duidelijker hoe het verhaal in elkaar stak en wat we moesten doen.

Enkele nadelen van de uitvoering van dit specifieke spel – en dus een kans voor verbeteringen om het in het onderwijs toe te passen:

  • De verhaallijn was opgeknipt in het heden en de 70 jaar er voor en het verre verleden met het oude Egypte. Mijn dochter van 13 had moeite met het oude Egypte, ze had er weinig beeld bij. Ikzelf had al snel door welke historische situatie het betrof maar dat had eigenlijk weinig te maken met de verhaallijn.
  • Het verhaal, het mysterie was te makkelijk, te snel te ontrafelen. Het was niet echt nodig om de 4 ‘spiek/troefkaartjes’ in te zetten. De nieuwe informatie voegde weinig toe.
  • Reizen in de tijd mocht 13 keer en er waren ook 13 gebeurtenissen. Het inzetten van deze tijdreiskaartjes (het ‘betalen’) voegt niets toe.
  • De keuzes waren al snel voorspelbaar. Dat betekent dat je niet veel te kiezen hebt. Wel was het zo dat je een flinke score moest halen om de gebeurtenis uit het verleden te voorkomen. Dat was v.t.v. niet duidelijk maar wel zo eerlijk bij een relatief makkelijk verhaal.
  • De keuzes hadden geen enkel effect op de verhaallijn. Dat vond ik het meest jammer aan de uitvoering en is ook het moeilijkste om voor elkaar te krijgen. Mijn droom zou zijn dat de spelers iets veranderen in het verleden waardoor de andere gebeurtenissen ook veranderen. Dat is met een bordspel lastig vorm te geven maar online veel makkelijker. Een voorbeeld hoe het niet moet: een van de gebeurtenissen gaf de mogelijk om een Farao ongehuwd te laten zijn. De volgende gebeurtenissen gingen er vanuit dat er een koningin kwam. Kortom: het maakte niet uit wat we hadden bereikt.
  • Sommige keuzes waren irreëel. We konden iemand iets laten doen alsof de hoofdrolspelers marionetten waren. Maar dat is inconsequent want deze hoofdrolspelers deden ook dingen die wij ongewenst vonden maar niet konden veranderen.

Conclusie

Het idee is heel geschikt om geschiedenis te laten leven door je als docent te laten beperken tot een keten van oorzaken en gevolgen die leerlingen kunnen ervaren, bijvoorbeeld de oorzaken en het verloop van de Eerste Wereldoorlog. Zo kunnen leerlingen een ‘alternatieve geschiedenis’ creëren. En aan het eind hun keuzes vergelijken met die van de werkelijke actoren in het verleden. Dit heb ik wel eens geprobeerd in een groep 8 met het begin van de Nederlandse Opstand (Tachtigjarige Oorlog). Leerlingen besloten Groningen niet te steunen en het aan de Spanjaarden over te laten. Zo leerden zij enkele dilemma’s van de Staten-Generaal te ervaren.

Wanneer ik de ervaringen van die groep 8 beter uitgewerkt hebt, publiceer ik dit ‘tijdreisspel’.

LessonUp spelvormen

Bij de workshop of gastlessen ‘spelvormen’ heb ik een zogeheten LessonUp gebruikt, een soort interactieve PowerPoint. Dit hulpmiddel is van Nederlandse makelij en ondersteunt klassikale instructie door gebruik te maken van de mobiel van leerlingen. Het is gratis te gebruiken en steeds meer scholen maken er gebruik van. Met een Pro licentie kunt u leerling gegevens bewaren.

Ook beschikbaar als PDF maar dan ziet u alleen de dia’s en is het niet interactief of fraai.

Kijk voor MAW, MASK en maatschappijleer ook eens bij het kanaal van Seneca Burgerschap.

 

 

Mystery Games

Mystery games zijn het oplossen van raadsels waarbij analyse en redeneren en samenwerken centraal staan. U kent ze vast wel in de vorm van een ‘whodunnit’ een ‘murder mystery’ of ‘diner moord’.

Inmiddels zijn er veel hulpmiddelen beschikbaar om een leuke storyline te maken want dat is een vereiste. De ‘spanning’ zit ‘m in het vinden van puzzelstukjes die verstopt zitten in aanwijzingen. Die kunnen in een tekst te vinden zijn of in een kaart of een object. De basisingrediënten zijn steeds hetzelfde: er moet een gebeurtenis worden beschreven dat een mysterie oplever. Er moeten enkele verdachten zijn waarbij enkele verdachten een slecht alibi hebben, een goed motief, een gelegenheid tot bijvoorbeeld een moordwapen en bij MAW of MASK ook typische daderkenmerken of voldoen aan enkele criminologische theorieën.

Brandstichtingen

Een uitontwikkeld en vaak getest relatief complexe mystery game is de volgende over brandstichting. De clue, de meest waarschijnlijke conclusie, vertel ik hier uiteraard niet… Neem dan contact op via m.veldman@vcta.nl met een e-mail adres van uw school. In ongeveer 40 minuten is het meest waarschijnlijke scenario te ontdekken maar leerlingen verliezen zich vaak in details en zien de meeste aanwijzingen pas laat, zoals het patroon op de kaart.

 

Moord op de reünie

Een murder mystery wat makkelijker is dan de brandstichtingen is ‘Moord op de Reünie’. Er zijn twee versies: degene waarbij leerlingen zich moeten inleven in een rol en weten of zij de moordenaar zijn. Dit is dus meer een ‘Wie is de mol’-variant zodat leerlingen zich eerst moeten voorbereiden op hun rol.

En een versie die gewoon het uitwisselen van informatie is over verdachten en aanwijzingen. Daarbij zie je vaak het patroon dat de informatie wordt voorgelezen en dat – net als bij de Brandstichtingen mystery game – er analytisch gezocht wordt naar logische verbanden. Deze versie geeft na 25 minuten al een oplossing.

IB-spel

Ik heb de afgelopen weken mijn vwo6 leerlingen enkele keren een spel laten spelen over internationale betrekkingen. Het idee was om de wereld door de ogen van een Poetin en later door de ogen van Mark Rutte te bezien. Oftewel: het realisme en idealisme (liberalisme) van eindterm 9.2 vwo in de praktijk te laten ervaren. Veel leerlingen beleefden het als een soort Risk en dat is deels ook de bedoeling. Er is een kort filmpje met een impressie gemaakt.

Ontwikkeld m.b.v. een subsidie van het LOF. Vrij te gebruiken mits naamsvermelding: MCveldman en LOF.

Nodig:

Hoewel het spel in een lesuur van 50m kon worden gespeeld konden dan maar weinig ronden worden gespeeld. Leerlingen anticiperen dan op de laatste ronde om nog even snel te scoren.

 

Verbeterpunten door leerlingen genoemd in evaluatie:

  • Er moeten verschillende fasen zijn:
    • fase 1: legers opzetten (iedereen tegelijk) en handelverdragen sluiten
    • fase 2: elke speler verzet afzonderlijk legers en valt eventueel aan
    • fase 3: de veldslagen worden beslist
    • fase 4: de belasting wordt geïnd en de legers betaald.
  • Spelers moeten (vooral in fase 2) niet in een vaste volgorde aan de beurt komen.
  • Een speler die zijn ‘vaderland’ verliest mag opnieuw starten.
  • De spelleider zou een wat meer actieve rol mogen krijgen, is nu slechts iedere keer verdediger + bank.

 

Eigen verbeterpunten:

  • Het opzetten kost tijd, meer dan verwacht. O.a. met uitdelen pionnen en fiches. Hoe meer groepen, hoe langer het uitdelen duurt. Misschien is het verstandiger om
    • Geen individuele spelers maar groepjes van 2 te maken => minder uit te delen, meer ‘handjes’ per speler (praktisch), leuker door teamwork. Je krijgt dan groepen van 9-11 (1 spelleider, 8-10 spelers in 4-5 groepen). dus maximaal 3 tafels met spellen.
    • Een digitale versie kost geen tijd met opzetten.
    • Het helpt om pionnen en dergelijke van te voren te hebben gesorteerd in zakjes. Ook te verkrijgen bij Spellenrijk.
  • Het bijhouden van scores en berekenen kost de spelleider niet heel veel tijd maar een soort rekenprogrammaatje of een digitale versie zou helpen.
  • Variant II (liberalisme/idealisme/Ruttes blik op de wereld) werd toch al gauw erg competitief. Daarmee werd dus niet duidelijk gemaakt wat de liberale theorieën inhouden omdat het gewoon een complexere variant op IB-spel I was, namelijk het realisme. Het is wrs logischer om meteen uit te gaan van variant II en dan de liberale uitgangspunten extra aandacht te geven bij een nieuwe variant II.
  • De politiek-psychologische variant is niet uitgewerkt maar dan kan eenvoudigweg met kaartjes of een ‘gekke’ dobbelsteen die het gedrag van de spelers random beïnvloedt.
  • Hoe kunnen de marxistische en constructivistische theorieën worden uitgebeeld?

Samenleving door de tijd heen

In de zomer van 2015 ontstond de eerste papieren versie van ‘jager-verzamelaars tot de 21e eeuw’: een simulatiespel voor maatschappijwetenschappen. Deze eerste variant werd uitgetest van november 2015 t/m januari 2016. Omdat het veel te diepgaand was, was het geen succes bij vwo5. Wel heeft het de basis gelegd voor de aanvraag van een LOF-subsidie waarin ik me tussen 2016 en 2018 mag verdiepen in (simulatie)spelen. Doel is te komen tot een stappenplan met do’s en don’ts voor de ontwikkeling van werkvormen bij maatschappijwetenschappen.

 

Een eerste bruikbare versie is gepubliceerd. Deze is al te gebruiken voor docenten maatschappijwetenschappen die een leuke praktische werkvorm zoeken bij de lesstof over de veranderingsprocessen rationalisering, staatsvorming, democratisering, institutionalisering, individualisering en globalisering. Ook kunnen de andere kernconcepten worden verwerkt en toegepast op een samenleving. Er staan suggesties in voor docenten om het nog levendiger (betekenisvoller en dus leuker) te maken.

Alle informatie staat in de Drive openbaar

(leesrechten en uiteraard geen schrijfrechten, dus kopieer de bestanden naar uw eigen Google Drive of computer).


 

Verbeterpunten of tips

  • Uiteraard moet deze eerste gepubliceerde versie worden afgerond met de domeinen (eindtermen) die specifiek passen bij de havo of bij het vwo. Het domein D:Veiligheid van havo is al toegevoegd.
  • Het helpt om het te verlevendigen met concrete zaken zoals

 

Achtergrondinformatie

Maleisische jager-verzamelaars en een eigen taal.

Onderstaande video maakt al duidelijk dat technologische veranderingen ook invloed hebben op onze natuur:


 

Vergelijkbare spelen

  • Er is door twee docenten ook een ‘beschavingsspel’ ontwikkeld maar als ik het zo lees heeft het niet met eindtermen van MAW te maken.
  • De Nederlandse spelontwerp Martyn F. heeft het spel Epoch gemaakt, samen met Leidse archeologen. In deze video wordt het spel uitgelegd.

MCveldman.nl online

Vandaag is MCveldman.nl online gegaan. De eerste gratis leermiddelen zullen binnenkort beschikbaar zijn. Dankzij een subsidie van het LerarenOntwikkelFonds (LOF) is het mogelijk geweest om te experimenteren met verschillende werkvormen die gamification elementen in zich hebben. Doel van de LOF subsidie is om voor eind 2018 een stappenplan met do’s en don’ts te presenteren voor het maken van een les in spelvorm bij het vernieuwde programma maatschappijwetenschappen.

Deze website zal ook na het LOF project blijven bestaan en wordt niet gefinancierd met de subsidie. Marco Veldman is persoonlijk gedreven om van het lesgeven iets leerzaams en leuks te maken.