Het verschil tussen gamification en spelvormen.

Tot een jaar of vijf geleden kwamen we in het onderwijs het begrip gamification regelmatig tegen. Dat was de redenering dat als we elementen van games in lessen zouden inzetten, leerlingen meer gemotiveerd zijn. En dat is ook zo maar niet op de manier die ikzelf het meest doeltreffend vind. Zelf ben ik meer van het inzetten van spelvormen. In mijn lessen maatschappijwetenschappen is daar ruimte voor. Niet elke les, gewoon een enkele keer per periode. Bij maatschappijleer zijn er simpelweg te weinig lessen maar ik heb inmiddels wel een lijst met nuttig spelvormen voor u om te downloaden.

In deze blog wil ik kort het verschil schetsen tussen het inzetten van spelvormen en het gebruik van gamification. Niet alleen doe ik dat om spraakverwarring te voorkomen maar ook om het nuttige van beide op de juiste plekken in het onderwijs in te kunnen zetten. Ik eindig met twee concrete voorbeelden om in de les te gebruiken.

 

Korte samenvatting

De hele korte versie: gamification is geschikt om de extrinsieke motivatie van leerlingen te vergroten en is daarom vooral geschikt bij het maken van oefeningen en quizjes; spelvormen verhogen de intrinsieke motivatie tijdens de lessen. Voor uw gemak heb ik de toelichting in een tabel gezet.

 

Gamification

Gamification is het inzetten van de beloningssystemen van spelelementen om de extrinsieke motivatie van leerlingen aan te boren. Een voorbeeld van gamification is het inzetten van een digitale methode zoals ik deze vaker zie bij verschillende uitgeverijen. Een leerling moet een serie vragen beantwoorden en bij een goed antwoord wordt een score verkregen of een groen vinkje behaald.

Het is een heel simpel beloningssysteem gericht op kennis en toepassing van theorie en concrete leerdoelen. Het zou helpen als leerlingen ook grotere beloningen zouden krijgen dan alleen dat groene vinkje, bijvoorbeeld een badge, sterren, XP (experience points), extra mogelijkheden om je avatar (spelpoppetje) te verfraaien, et cetera. Kortom: met meer spiegeltjes en kraaltjes wordt het beloningssysteem versterkt. Denk overigens ook aan SO-cijfers voor afgeronde taken.

 

Spelvormen

Bij het inzetten van spelvormen in lessen is het doel de intrinsieke motivatie van leerlingen aan te boren. Daarbij moet u denken aan een werkvorm die is afgeleid van een spel. Dat kan een simpele ’30 seconds’ zijn maar het kan ook gaan om een puzzel, rollenspel, een mystery game (detective spel) of simulatiespel.

De leerlingen leren veel meer onbewust dan bij gamification. Het is alsof ze net als een kind gewoon spelenderwijs denken en handelen en ondertussen leerdoelen behalen. Het beste werkt een combinatie van samenwerking (coöperatie) met een wedstrijdelement (competitie) en wat vrijheid (autonomie). Dat betekent ook dat een spelvorm inzetten minder structuur en vaak meer interactie met zich mee zal brengen dan het inzetten van gamification.

Advies

Daarom is mijn advies om spelvormen vooral in te zetten als u leerlingen iets wilt laten ervaren of verwerken. Zo kan sociale ongelijkheid en discriminatie worden ervaren door bij een simpel spel de leerlingen ongelijke kansen te geven. Dat zal tot frustratie leiden bij sommigen en dat is dan precies het leerdoel. We zouden dit kunnen uitbreiden tot een spel over sociale mobiliteit en positietoewijzing en positieverwerving.

Gamification kan het beste ingezet worden bij het belonen van leerlingen met individuele leerdoelen. Denk aan een toetstrainer die vaak het belangrijkste onderdeel van een digitale methode is. Of aan een scorelijst waarmee u inzet en resultaten van leerlingen bijhoudt en dan de leerlingen beloont met een lesuur zelfstudie nadat ze hun taken goed hebben volbracht. Werkt uitstekend op vrijdagen na het vijfde lesuur. 😉

 

Nadelen gamification

Het grootste nadeel van gamification is dat leerlingen er niet in willen stinken. Leerlingen zijn allemaal gamification elementen gewend bij games en bij social media. Ook daar worden ‘streaks’ beloond of is het aantal likes bij een foto of filmpje een beloning. Bij leerlingen die dezelfde game spelen is een ‘hiscore’ (topscore) belangrijk. En hoe hoog hun level is in vergelijking met vrienden. ‘Met zoveel XP zit ik op level X en krijg ik item Y!’

Kortom: de gamification die we als school aanbieden is niet zo cool of leuk als wat er in hun ‘echte’ wereld te beleven valt. En we zullen altijd minstens 1 stap achterlopen op die wereld. Ga u dus niet in al te veel bochten wringen en houdt gamification supersimpel. Beloon in elk geval de leerlingen meer dan met een SO-cijfer. Beloon ze nooit met extra ‘verdiepend’ werk. Dat voelt als een straf. Geef ze iets leuks, zoals tijd voor zichzelf en voor bijkletsen, (lekker) eten, een compliment, een klein (gezamenlijk) cadeautje zoals een leuke film kijken als iedereen een taak af heeft.

 

Nadelen spelvormen

Er zijn gelukkig geen nadelen bij spelvormen. Nee, grapje, deze blog is al te lang dus ik wilde even uw aandacht activeren. Ik ben zelf een veel groter voorstander van spelvormen dan van gamification doordat het leren leuker maakt. Er zijn echter drie nadelen: twee klein en één groot. De eerste is dat bij het gebruik van spelvormen de orde in de klas even zoek is. Het is gewoon wat chaotischer dan bij klassikale instructie. Maar dat komt door de interactie. Leerlingen zijn eigenlijk veel actiever bezig met een activerende werkvorm zoals een spelvorm. Niet erg, laat het gewoon gebeuren.

Het tweede nadeeltje is dat nogal wat leerlingen leren als saai werken beschouwen. Dus dan kom ik aan met een spelvorm en dan roepen sommigen dat dit dus geen les is. De extrinsieke motivatie daalt en er is – vaak maar even – een drempel om de intrinsieke motivatie aan te boren. Dat lukt vaak beter als ik zeg dat ik dit spel speciaal voor hen, mijn leerlingen, heb ontwikkeld. Wat ook altijd waar is.

Maar dat is meteen het grootste nadeel: spelvormen zelf ontwikkelen kost tijd, veel tijd. Vooral omdat een spelvorm na de eerste keer spelen allerlei kinderziektes laat zien. En om het een jaar later te gebruiken moet je eigenlijk meteen de eigen spelvorm aanpassen. Feedback van leerlingen is de pijnlijke sleutel.

 

Tips?

Wilt u meer weten over spelvormen dan kunt u bij mij terecht. Vooral als het gaat om maatschappijwetenschappen of bij andere ‘mensvakken’ (GS, maatschappijleer, MASK, M&M, economie, levensbeschouwing, filo, et cetera).

Wilt u meer weten over gamification, koop dan het boek van Sem van Geffen. Als beginner zal het u duizelen maar het geeft een goed overzicht van heel veel nuttige hulpmiddelen en checklists.

En wilt u graag dat ik een handboek schrijf? Ik ook! U kunt mij t.z.t. financieel ondersteunen via een crowd funding actie. Voor nu: volg me of neem contact op om samen te werken.

 

	Gamification	Spelvormen tijdens de les
Wat is het?	Spelelementen inzetten om leerlingen te laten streven naar ‘doorgaan’ (vooruitgang).	Spelvormen inzetten om de lesstof te ondersteunen
Doel	Extrinsieke motivatie aanboren	Intrinsieke motivatie aanboren
D.m.v.	Leerdoelen behalen d.m.v. belonen	Leerdoelen behalen d.m.v. competitieve en coöperatieve spelen
Hoe?	Kennis en theorie toetsen of taken afronden	Kennis, theorie en inzicht opdoen door ervaring
Bewust of onbewust?	Bewust leren zoals een rijtje begrippen uit het hoofd leren	Onbewust leren zoals leren fietsen of omgangsvormen en houding
Mechanisch of organisch?	Mechanisch: het gedrag van leerlingen wordt bepaald door het beloningssysteem, veel structuur, weinig interactie	Organisch: leerlingen bepalen deels zelf en samen hun gedrag, weinig structuur, veel interactie
Lijkt op	Carrière en werken puur voor het geld; bonussen voor winst maken	Sociaal spelen zoals een kind; een sportwedstrijd tussen twee teams
Advies	Leerlingen individueel leerdoelen laten toetsen bijv. via een digitale methode of ELO, belonen bij behalen leerdoelen	Leerlingen in groepen tijdens de spelvormen laten spelen
Voorbeeld: concreet lesmateriaal bij Seneca Burgerschap	Op de Toetsenbank van Seneca staat een lessenserie van Maarten van Heijningen om een weekindeling te maken.	Op de Toetsenbank van Seneca staat een voorbeeld van een kwartetspel, het zelf maken van een kwartet en van het VN-simulatiespel. Bij de eerste editie MAW staat ook een kaartspel over machtsverhoudingen.
Lesmateriaal bij andere sites	Drillster, Quizlets, Kahoots, uw eigen ELO gebruiken	Op ProDemos staan twee rollenspellen over de werking van de EU. Op MCveldman.nl vindt u o.a. mystery games.

 

Misschien heeft u net als ik in de vakanties behoefte aan rust en reflectie. Met meer rust krijg ik ook meer ruimte voor reflectie. Dan bedenk ik bijvoorbeeld hoe ik mijn lessen kan verbeteren. En hoe meer rust, hoe meer creatieve energie ik krijg. In mijn geval besteed ik dat graag aan het ontwerpen van spelvormen.

Inmiddels heb ik al heel wat collega’s ontmoet die ook graag spelvormen gebruiken om het onderwijs een betekenisvollere ervaring te laten zijn. Dan heb ik een mooi hulpmiddel voor u: een overzicht met spelvormen voor maatschappijleer. Voor E-WISE heb ik deze voor de zomervakantie op een rijtje gezet.

Voor elk ‘schoolexamendomein’ (soms ‘thema’ genoemd) een aantal spelvormen. De meeste zijn afkomstig van ProDemos, sommige van de Rechtspraak of Raad van State en er is meer. Allemaal vrij te downloaden via dit overzicht. Veel spel- en leerplezier!

Graag wil ik u uitdagen om spelvormen niet alleen te gebruiken maar ze ook te ontwerpen, uit te proberen in uw eigen lessen en bij te stellen. Succes is niet gegarandeerd maar het is een onvergetelijke uitdaging! Daarover meer op de ProDemos / NVLM docentendag van februari 2022.

OK, de preview is een beetje cringe maar de examentraining is inhoudelijk echt geslaagd. Net op tijd goedgekeurd door Udemy.

TIP: zet de snelheid op 1,25x.

In deze cursus krijg je tips en trucs waarmee je met meer zelfvertrouwen je eindexamen maatschappijwetenschappen kunt maken.

• Tot en met 15 mei 2021 krijg je 50% pionierskorting als je op deze link klikt. Je betaalt dan geen € 19,99 maar € 9,99.
• Na 15 mei kun je op deze link klikken.

De cursusleider, Marco Veldman, heeft veel ervaring en expertise met het vak in zijn rol als docent, auteur en trainer. Als je de cursus doet, is het zeer aan te bevelen om de methode Seneca voor maatschappijwetenschappen te hebben. Lesboek en opdrachtenboeken zijn echt nuttig om meer grip op je eindexamen te hebben. Een examenbundel of samenvatting heb je niet nodig.

Het is niet noodzakelijk om een lesboek of opdrachtenboek te hebben bij deze training maar ik ga er wel vanuit dat je eerst kennis en vaardigheden hebt opgedaan bij de inhoud van het vak. En pas daarna de examentraining doet. Anders weet je niet waar ik het over heb als ik spreek over kernconcepten, hoofdconcepten, onderzoeksvaardigheden en de andere onderwerpen.

Het beste ben je geholpen met een actieve werkhouding en een onderzoekend kritische geest. Geloof niet zo maar alles wat ik zeg maar check het zelf in de syllabus of in de methode Seneca. Gebruik geen samenvattingen van andere mensen maar maak je eigen samenvattingen of mind maps of… in de cursus staan ook andere tips, bijvoorbeeld het gebruik van signaalwoorden of de Cornell-methode.

En tot slot: sla over wat je al lang weet. Gebruik alleen wat voor jou nuttig is. En oefen daarna veel.

Heel veel succes! Je gaat geen spijt krijgen van deze training.

Hartelijke groet, Marco Veldman, docent MAW, gastdocent, schrijver en vader.

Vandaag een hele leuke ochtend gehad in Utrecht bij E-wise. Ik had contact opgenomen om te sparren over verschillende online cursussen. Dankzij een zeer plezierige samenwerking met de mensen van E-wise heb ik een cursus voor spelvormen bij maatschappijleer en andere burgerschapsvakken ontwikkeld.

Vandaag was de dag van de video-opnames. Het voelde in eerste instantie als zo’n eerste les na de zomer: eerst plankenkoorts maar al snel zaten we met z’n allen in een positieve flow.  Superleuk! We hebben zelfs nog even een demonstratie gegeven van 30seconds. Inmiddels zijn er nu voor elk domein of thema voorbeeld 30seconds te downloaden.

Weer een ervaring rijker! Deze ochtend gaf een kick en de voorbereiding en het werk erna geeft straks een mooi resultaat. Over een paar weken zal de cursus online komen voor iedereen die E-wise gebruikt.

Terwijl ik dit schrijf is, waart een angstwekkende pandemie rond. Niet alleen maakt het fysieke slachtoffers maar ook leidt het tot psychisch leed: angst, woede (frustratie, polarisatie), verdriet om verlies en eenzaamheid. Sommigen spreken onwetend over ‘de grootste crisis in 75 jaar’.

Toch is er al eerder een pandemie geweest en daarmee bedoel ik niet de ziekten van de afgelopen 25 eeuwen die in het boek van William McNeill zijn beschreven. Nee, deze blog gaat over spelvormen en spelmechanismen. Als u spelvormen over een pandemie ongepast vindt, kunt u nu twee dingen doen: stoppen met lezen of kijken wat er te leren valt.

Leven en dood in een spel?

Want leven en dood zijn allang in spelen en games vervat. En ook overheidsinstanties berekenen soms koelbloedig hoeveel een mensenleven mag kosten. In Zweden schijnt een mensenleven berekend te zijn op € 2,4 miljoen euro. Kortom, als een nieuw medicijn hogere kosten met zich meebrengt dan de gezonde levensjaren dat dit medicijn oplevert, wordt dit niet vergoed.

Het blijft morbide om levens aan middelen te koppelen maar terwijl ik dit schrijf worden deze afwegingen natuurlijk wel gemaakt. En daar waar de  middelen schaars zijn, moet je spreken  van economie of management. In dit geval zijn de belangen levensgroot. En dus valt hier een spannend morbide spel over te maken. Iets dat al twee keer gebeurd is.

Pandemic

In het bordspel Pandemic moeten de spelers een pandemie bestrijden. Een van de unieke elementen is dat het een coöperatief spel is. Spelers bestrijden elkaar niet zoals bij Catan, Ganzenbord of Pesten, maar ze moeten het spel verslaan door samen te werken in verschillende rollen zoals arts, onderzoeker of bouwopzichter.

Leerzaam voor spelvormen in het onderwijs is dus dat als je leerlingen elk een complementaire rol geeft, dit de samenwerking bevordert. Dat is niet nieuw bij een groepsopdracht maar voor een spelvorm is dat vrij uniek.

Pandemic kent ook een soort geheugen voor een verhaallijn (story line). In opeenvolgende gebeurtenissen kunnen er zaken gebeuren die blijvende gevolgen hebben. Zo kan een van rollen (spelers) gewond raken en heeft daar bij volgende gebeurtenissen last van. Zoiets is ook te herkennen in de Dungeon & Dragons rollenspelen maar Pandemic maakt het eenvoudiger.

In NRC stond deze week een recensie over het spel tijdens de coronacrisis.

 

Plague Inc.

In een andere game speel je als  speler het virus (of worm of…) zelf! Dat heet Plague, Inc. Doel is om de hele wereldbevolking ziek te maken en te laten sterven. Dat klinkt heel morbide en misschien zelfs sadistisch maar het is eigenlijk niets anders dan een management game, eenvoudig en doeltreffend vormgegeven maar wel met de oplopende hartslag op de achtergrond die de oplopende spanning uitstekend  weergeeft.

Het spel geeft ook inzichten want het is alleen mogelijk om de hele mensheid te infecteren als de ziekte zich kan verspreiden en nog niet als gevaarlijk wordt gezien. Een ziekte die haar ‘gasten’ doodt, kan zich moeilijker verspreiden. Een ziekte die het goed doet in droge warme gebieden, zal Groenland waarschijnlijk niet bereiken zodra de grenzen worden gesloten.

Daarom is het mogelijk om mutaties te kiezen. Eerst een focus op verspreiden en dan een focus op het falen van organen. Hiermee zijn we ook bij het leerelement gekomen. De game Plague, Inc heeft het voor elkaar gekregen op een heel eenvoudige wijze een spannend en leerzaam spel te maken.

Conclusies

Wat we kunnen leren over spelvormen van Plague, Inc en van Pandemic is dat een spel over een zaak van leven of dood niet fout of stom is maar juist extra spannend. Het verhoogt de inzet om te willen winnen.  Zo kan een eenvoudig vormgegeven spel als Plague, Inc toch interessant blijken te zijn.

Ook leerzaam is het coöperatieve element met verschillende rollen voor verschillende speler dat bij Pandemic wordt gebruikt. En dat een spel in kort mini-spellen per gebeurtenis kan worden opgedeeld waarbij keuzes effect kunnen blijven hebben op volgende gebeurtenissen.

Plague, Inc geeft vervolgens weer eens aan dat een spelvorm een uitstekende manier kan zijn om – onbewust – iets concreets te leren.

Heeft u na dit lezen nog steeds een vieze smaak in de mond van het idee dat spel en pandemie samen kunnen gaan? Vergeet dan niet dat ook wetenschap, overheid en bedrijven simulatiespelen inzetten om hun modellen te testen over wat er kan gebeuren als ze bepaalde keuzes maken. Ik krijg zelfs de indruk bij deze coronacrisis dat hier te weinig gebruik van gemaakt is en groepsgedrag beter voorspelbaar had kunnen zijn. Gewoon door speltheorie meer in te zetten.

Dankzij een tip van een leerling (dank Sander!) wist ik van de aanbieding van Microsoft Xbox Live Game Pass van maar 1 euro de eerste drie maanden. Toegang tot meer dan 100 (vaak top)games voor 1 euro is aantrekkelijk Nu is het niet mijn bedoeling om reclame te maken maar om te delen wat dit voor nuttigs heeft opgeleverd waar het gaat om spelvormen ontwikkelen.

Ik heb onmiddellijk een dozijn games gedownload en na binnen een dag kon ik zes games uittesten en vijf verwerpen als oninteressant. Graag wil ik delen waarom een ogenschijnlijk mooie game slecht uit kan pakken en wat we er van kunnen leren bij het ontwikkelen van spelvormen. Hieronder drie voorbeelden met positieve recensies in de links van de naam. Want ik benadruk vooral wat er niet goed was. Dat geeft hopelijk samen een genuanceerd beeld.

Spirit Farer

Schitterend gemaakt, origineel idee maar het voelt als werk.

Zou een origineel spelidee dat er ook nog eens schitterend uit kan zien een tegenvaller kunnen zijn om te spelen? Jazeker. In Spirit Farer is het thema ‘overleden zielen naar hun laatste rustplaats brengen’  en is het schitterend gemaakt qua beeld en geluid. Het probleem van Spirit Farer is vooral dat de speler gewoon allemaal klusjes binnen een bepaalde tijd moet doen om mensen tevreden te stellen. Nou ja, mensen, dieren. Het is  daardoor wat kinderachtig ondanks het originele zwaarmoedige thema. Nog even los van steeds moeten klikken voor een volgend kort stukje ‘dialoog’ is dit spel dus een tegenvaller omdat het originele thema teniet wordt gedaan door de gamification beloningen die gratis spelletjes zoals Hay Day of Farm Ville ook bieden.

 

The Gardens Between

Vriendschap verliezen bij verhuizing biedt een mooi aanknopingspunt voor een originele game maar in ‘Gardens’ is het alleen maar samen simpele puzzels oplossen.

Een andere heel mooi vormgegeven game is ‘The Gardens Between’. Het verhaal start met twee vrienden die door een aanstaande verhuizing elkaar kwijt gaan raken. Dat lees je niet vaker bij een game. Maar helaas is het verder niets anders dan veel te eenvoudige puzzels oplossen door de tijd terug te draaien of weer heen en af en toe op de spatiebalk drukken. Maar waar was het verhaal over die vriendschap gebleven? Waarom niet een puzzel waarmee ze het contact kunnen onderhouden, of hun emoties een plek kunnen geven, of…? In elk geval iets dat past bij het thema. Nu is er helemaal geen verhaal/storyline. De besturing is overigens wel heel eenvoudig, iets dat in de volgende besproken game een grote barrière is.

Wasteland Remastered

Interesse opwekken met een thema is goed. Maar maak je het verhaal niet waar en maak je het je spelers te moeilijk dan ben je ze kwijt.

De game Wasteland Remastered bleek een heel oude game die is opgepoetst.  Ook hier trok het thema me aan: in een post-apocalyptische met een groep ‘rangers’ problemen en mysteries oplossen. Maar in het spel zelf blijken doelen onduidelijk te zijn en blij je als speler met de vraag hangen: ‘Wat moet ik doen?!’ Vervolgens kun je contact proberen te maken met NPC’s (Non-Playing Characters, computergestuurde karakters). Helaas reageren de meesten helemaal niet en degenen die wel reageren hebben eigenlijk niets toe te voegen aan de doelen die nog steeds niet duidelijk zijn. Als dan ook nog de besturing onduidelijk en krampachtig blijkt te zijn, is de conclusie dat besturing en doelen duidelijk moeten zijn en geen sta-in-de-weg.

 

Conclusie: wat is er te leren voor onze spelvormen?

Een aansprekende spelvorm is geholpen met een origineel of interesse-opwekkend thema. Maar dat moet in de rest van het spel dan wel gebruikt worden in de story line. En een spelvorm kan aansprekend zijn door een mooie vormgeving (graphics, geluid). Toch is dat niet voldoende om de aandacht vast te houden als blijkt dat de spelvorm niet levert wat het beloofde.

Een spelvorm moet ook niet te makkelijk zijn (zoals Gardens) of frustrerend zijn om te besturen zijn (Wasteland), onduidelijk (Garden, Wasteland) of aanvoelen als klusjes doen in plaats van spelen (Spirit Farer) waarbij je extra geduldig moet zijn om dan uiteindelijk iets te bereiken wat als een frustrerend mager doel aanvoelt (alledrie de games).

Wat dus wel?

• Aansprekend thema
• Aansprekende vormgeving
• Storyline die past bij het thema
• Duidelijke doelen
• Simpele besturing
• Uitdagende taken
• Eventuele saaie geduldklusjes over kunnen slaan
• Vrijheid, autonomie

 

Gamen kan leiden tot eenzaamheid én tot socialer gedrag

Al jaren wordt gamen vooral als kinderachtig, verdacht of zelfs slecht bezien – vooral door niet-gamers. Zoals een mentorleerling ooit tegen me zei: “Ik zou willen dat mijn vader eens met mij zou gamen, in plaats steeds te dreigen de computer het raam uit te gooien.”

Verdiepen in de leefwereld van je gamende kind of leerling is juist leuk en leerzaam, mits het oprechte interesse is natuurlijk. Een puber prikt gauw door maskers heen en – ironisch – vind het speels opzetten van maskers een leuk spel op weg naar volwassenheid.

Hoewel de kop van dit Kennislink artikel alleen de sociale kant van gamen benadrukt, is de rest van het interview prettig genuanceerd en feitelijk. Simpel gezegd doet het me aan de selectiviteitshypothese denken die bij maatschappijwetenschappen havo wordt behandeld. Deze stelt dat de socialisatie van mensen via de media wordt bepaald door de selectie die mensen maken uit het media-aanbod. Kortom, hoe vaker iemand alleen aan het gamen is, hoe eenzamer iemand wordt. Hoe meer iemand met (online) vrienden aan het gamen gaat, hoe socialer iemand wordt. Logisch.

Graag wil ik je oproepen om eens te horen welke games jonge mensen om je heen spelen, waarom ze iets leuk vinden, hoe het werkt. Ik beloof je: er gaat een wondere wereld voor je open die leuk en luchtig is. Des te meer reden om eens te gamen tijdens de donkere dagen in deze winter.

Samen games of spelvormen ontwikkelen? Neem dan contact met me op via LinkedIn.

Harderwijk, 17-8-2020.

Aanleiding: In 1999 ben ik afgestudeerd op een onderzoek naar de validiteit van Huntingtons theorie en toen ik Sheiks gedachten las, zag ik dezelfde aantrekkingskracht, dezelfde valkuilen en hetzelfde gevaar van redeneren terug.

Civilisatiestaten of botsing met beschaving(en)?

Haroon Sheikh schreef zaterdag 15 augustus in NRC over een ontwikkeling die hij meent te zien en die hij positief duidt. Niet natiestaten maar ‘civilisatiestaten’ zouden de wereldorde gaan domineren. Civilisatiestaten zijn ‘beschavingen’ zoals de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington die dertig jaar geleden al had bedacht. Sheikh ziet dezelfde ontwikkeling maar schetst Huntingtons theorie af als ‘gewelddadig en berucht’. In de kern komt het echter op hetzelfde neer.

Het redeneren vanuit meerdere gelijkwaardige beschavingen creëert echter een blinde vlek en zorgt voor een naïef beeld van de ontwikkelingen die nu gaande zijn in de internationale wereldorde. Handelen naar dit beeld leidt tot een dubbel gevaar, met name voor Nederland.

 

Een mooie verklaring

Huntington noemde zijn these de ‘clash of civilizations’. Zijn stelling is dat de wereldorde zal worden bepaald door een stuk of zeven grote beschavingen, vergelijkbaar met Sheikhs civilisatiestaten. Deze beschavingen zijn groepen staten die met elkaar verbonden zijn in een supercultuur, die Huntington beschaving noemt: ‘de grootste groep waarmee mensen zich verbonden kunnen voelen buiten de gehele mensheid om’. Wereldbeschouwingen zoals de wereldgodsdiensten (confucianisme, orthodoxie, islam) zijn volgens hem de basis van een beschaving.

Landen binnen een beschaving voelen zich cultureel zo sterk verbonden dat ze makkelijker samenwerken. En staten die tot verschillende beschavingen behoren zullen meer moeite hebben gezamenlijke waarden, normen en belangen te vinden als basis voor samenwerking. Huntingtons advies is dan ook dat staten binnen bepaalde beschavingen zich niet moeten bemoeien met de interne aangelegenheden van andere beschavingen. Daar komen ernstige conflicten van.

In de jaren negentig leek Huntington gelijk te krijgen door de actualiteit en ook Sheikh meent in de huidige gebeurtenissen de opkomst van zijn civilisatiestaten te zien. Kortom, mooie verklaringen. Helaas maken beide denkers dezelfde denkfouten die leiden tot een dubbel gevaar.

 

Kracht en valkuilen

De kracht en de zwakte van Huntingtons gedachte over beschavingen en Sheikhs civilisatiestaten zit ‘m in de eenvoud. Was het maar waar dat we de wereld in slechts zeven categoriëen hoeven in te delen en dan afspreken elkaar met rust te laten. De charme van deze gedachte is dat het complexer is dan simplistische binaire indelingen zoals ‘Noord-Zuid’, ‘Oost-West’, ‘West-rest’, et cetera. En tegelijkertijd is het niet zo ingewikkeld als na moeten denken over tweehonderd natiestaten, falende staten, wannabee staten, federaties, en ook nog internationale organisaties, NGO’s en MNC’s.

Helaas en gelukkig is de wereld toch wel veel complexer dan zeven categorieën en zijn de honderden entiteiten reëel en niet zo maar bij elkaar te vegen. Bovendien is er toch ook een eenvoudige dimensie die gemist kan worden en zelfs tot gevaarlijk redeneren leidt. Ik beperk me nu tot het dubbele gevaar dat voorkomt uit een blinde vlek. Daarvoor is het nodig te weten wat we met beschaving of civilisatie bedoelen.

 

Beschaving is geen meervoud

Spreken over ‘civilizations’ is een typerend Angelsaksisch en organisch idee waarbij de menselijke geschiedenis wordt voorgesteld alsof het een strijd is tussen bepaalde wereldrijken, zoals het oude Egypte (RIP), Romeinse Rijk (RIP) of Britse Rijk (RIP). Wereldrijken zijn in opkomst, beleven een bloeiperiode en sterven weer. In dit evolutionaire paradigma strijden ze onderling om te overleven. De slimste, sterkste en meest vitale wereldrijken zouden overleven. De charme is dat wereldgeschiedenis een mooi, makkelijk en spannend verhaal wordt met beschavingen als speelstukken op een schaakbord. Het leest in elk geval prettig.

In de Franse traditie wordt echter gesproken over beschaving in enkelvoud en staat de tegenstelling tussen beschaving en barbarij centraal. Dat is moralistisch en maar hoeft daarom niet onwaar te zijn. Kritische lezers en schrijven vragen zich af wie bepaalt wat barbaars en beschaafd is. Een terechte vraag maar belangrijker is wat we met elkaar kunnen verstaan onder beschaving. Waarom kunnen dat niet moderne verworvenheden zijn zoals de beginselen van een democratische rechtsstaat? Iets dat binnen veel moderne natiestaten is gerealiseerd. Iets dat we nu ook vaak onder het kopje ‘mensenrechten’ scharen.

 

Eerste gevaar

En dat brengt me tot het dubbele gevaar van de redenering dat er meerdere beschavingen zouden zijn die bestaan uit zogenaamd gelijkwaardige waardensystemen of ze nu minderheden onderdrukken of geleid worden door een corrupt bestuur. Veel autocraten willen maar al te graag dat we doen alsof de wereld uit totaal onvergelijkbare waardensystemen bestaat: Rusland als het derde Rome, moreel superieur aan het hypocriete Westen, of China als de ordelijke toekomst versus het chaotische Westen.

Maar deze presentatie van interpretaties gaat volledig voorbij aan mensenrechtenkwesties. Hoe kijken de Oeigoeren, Tibetanen of bewoners van Hong Kong naar de redenering om de Chinese ‘civilisatiestaat’ de scepter te laten zwaaien over haar zelfgekozen ‘beschaving’? En zullen Oekraïne en Georgië blij zijn met de gedachte onderdeel te zijn van de Russische ‘beschaving’? En de Wit-Russen? Mogen weldenkende en goedwillende mensen zich niet meer solidair verklaren met de onderdrukten in andere beschavingen omdat ze daar gewoon andere waarden hebben dan hier?

Als alles alleen maar een belangenstrijd is, spelen waarden en mensenrechten geen rol meer. Dan is nihilisme leidend.  Is president Trump hierin een concreet voorbeeld? Alles mag als het maar korte termijn winnen betekent. En dat brengt me tot het tweede gevaar: het verliezen van de liberale wereldorde in de wereld.

 

Tweede gevaar

Het verliezen van de liberale wereldorde is het tweede gevaar van het redeneren als Huntington of Sheikh. Hoewel Huntington het pessimistischer brengt – realistisch zou hijzelf hebben gezegd – leiden de meer optimistisch verwoorde gedachten van Sheikh tot hetzelfde bedroevende resultaat: een einde aan de internationale rechtsorde, het einde van het ideaalbeeld van het Nederlandse buitenlandbeleid.

Een wereld die immers bestaat uit een paar ‘beschavingen’ is een wereld waarin de grote vissen de kleintjes opeten in hun eigen vijver. Internationaal recht, overlegvormen, de zogeheten ‘liberale wereldorde’ voorkomt of vertraagt dit. Een Internationaal Strafhof heeft bij redeneren vanuit beschavingen geen waarde en geen nut meer.

Het zijn juist de instituties en bijbehorende instellingen die leiden tot geïnstitutionaliseerde samenwerking en conflictbeheersing. En waarom steunen zoveel landen, organisaties en burgers dit? Juist omdat we streven naar één ‘beschaving’, naar een wereld waarin geen ruimte is voor barbarij of eigenrichting door vijf tot zeven grootmachten.

Laten we ons daarom extra verdiepen in de complexiteit van de internationale betrekkingen en verhoudingen in de wereld en erkennen dat de wereld veel complexer, maar moraliteit veel eenvoudiger is dan wat Huntington en Sheikh ons willen laten geloven.